اندیشکده مفهومی است که از غرب آمده است و در غرب تحت عنوان تینک تنک مطرح می‌شود. عبارت تینک تنک و مفهوم آن در غرب تحولات معنایی جدی در ۸۰ سال اخیر داشته است. اما برخی پژوهشگران تلاش کرده‌اند ویژگی های مشترک تینک تنک ها را احصاء کنند و برای این منظور ۳ ویژگی مشترک بین این مجموعه ها شناسایی کرده‌اند. در این نوشتار در جاهایی که مفهوم غربی اندیشکده مد نظر است از عبارت تینک تنک استفاده می‌شود تا تاکیدی باشد بر اینکه بحث مربوطه حاصل مطالعه منابع غربی درباره تینک تنک ها است.
مفهوم تینک تنک (Think tank) در غرب
مفهوم عبارت تینک تنک در غرب یک سیر تاریخی دارد و در طول ۸۰ سال اخیر می توان چهار دوره معنایی برای آن شناسایی نمود. دوره اول، دوران جنگ جهانی دوم و کمی پس از آن، یعنی سال‌های ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۷ است. در این دوره تینک تنک به «اتاق های فکر»ی گفته می‌شد که در آن فرماندهان و مشاوران نظامی درباره موضوعات جنگی برنامه ریزی می‌کردند. ویژگی اصلی این اتاق ها، امن و محرمانه بودن آن‌ها بود. فرماندهان جنگی بدون نگرانی های امنیتی می توانستند در این محل ها به بحث و تبادل نظر پرداخته و برای راهبردها و برنامه های جنگی طرح ریزی کنند.
دوره دوم، حوالی دوران جنگ سرد، یعنی سال های ۱۹۴۷ تا ۱۹۹۱ است. در این دوره، «موسسات غیردولتی مشاوره نظامی» تینک تنک خوانده می‌شدند که از جمله آن ها شرکت رند (RAND) و ۲۵ شرکت مشاوره نظامی دیگر است. دوره سوم، دوران پس از جنگ سرد تا پیش از دهه جاری میلادی یعنی سال های ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۹ است. در این دوره مفهوم تینک تنک توسعه یافته و شامل موسسات غیرنظامی هم می‌شود. به عبارت دیگر تینک تنک در این دوره به «موسسات غیر دولتی پژوهش های حکمرانی و سیاست گذاری» اطلاق می‌شود.
دوره چهارم نیز از آغاز رتبه بندی جهانی اندیشکده ها توسط موسسه لاودر دانشگاه پنسیلوانیا آغاز می‌شود که از سال ۲۰۰۹ تاکنون است. در این دوره، بر اساس یک اجماع نخبگانی حول مفهوم اندیشکده، قید غیردولتی بودن از اندیشکده ها برداشته شده است و بسیاری از موسسات دولتی که استقلال ساختاری دارند نیز به عنوان اندیشکده قلمداد می‌شوند.
ویژگی های تینک تنک ها
بررسی منابع غربی حول مفهوم تینک تنک نشان می‌دهد که این مجموعه ها سه ویژگی مشترک دارند و هر مجموعه‌ای که این ویژگی ها را دارا باشد، فارغ از اینکه ماهیت حقوقی آن چیست می‌تواند تینک تنک باشد.
- تینک تنک ها مجموعه هایی هستند که به لحاظ ساختاری هویت مستقلی دارند. البته منظور از استقلال، استقلال در تصمیم گیری، استقلال در رای و عمل و استقلال ساختاری به لحاظ مدیریت داخلی است. به عبارت دیگر، ممکن است یک تینک تنک در عین داشتن هویت مستقل، متعلق به یک دستگاه دولتی یا حاکمیتی باشد. اما دفاتر پژوهشی و مطالعاتی که در داخل وزارتخانه‌ها، سازمان ها و دستگاه ها فعالیت می‌کنند و جزء ساختار دولت یا حاکمیت هستند، تینک تنک محسوب نمی‌شوند.
- تینک تنک ها در حوزه مسائل کلان و سیاست های عمومی پژوهش و فعالیت می‌کنند. این پژوهش ها مبتنی بر حل مسائل واقعی و موجود در جامعه و حکومت است و با پژوهش های آکادمیک متفاوت است. به این معنی که مسئله این پژوهش ها صرفا یک مسئله نظری و تئوریک نیست؛ بلکه مسئله‌ای واقعی از فضای روز جامعه یا دولت و حاکمیت است که همه یا بخشی از جامعه در سطح شهر، منطقه، استان، کل کشور و حتی در سطح جهانی با آن مواجه هستند. در این پژوهش ها برای این مسائل تحلیل و راه حل های قابل اجرا ارائه می‌شود.
البته لازم به ذکر است که یک مجموعه برای اینکه تینک تنک دانسته شود لازم نیست همه پژوهش هایش از این نوع باشد، بلکه اگر درصدی از پژوهش های ناظر به مسئله نیز داشته باشد می‌تواند تینک تنک دانسته شود. چرا که گاهی لازم است یک بنیان تئوریک برای حل پژوهش حل مسئله‌ای مورد نظر انجام شود.
- تینک تنک ها مجموعه های غیرانتفاعی هستند و هدف آن ها کسب سود نیست، بلکه منابع مالی خود را صرف توسعه فعالیت هایشان می‌کنند.
بررسی ویژگی های فوق نشان می‌دهد که اطلاق تینک تنک به یک مجموعه صرفا یک برچسب است و مجموعه هایی با اسامی و ماهیت های حقوقی گوناگون مانند موسسه، مرکز، پژوهشکده، پژوهشگاه، شرکت، بنیاد، گروه، انجمن، شبکه، سازمان، سمن و … در صورت دارا بودن ویژگی‌های فوق الذکر می‌توانند تینک تنک دانسته شوند.
دیگر اینکه نیاز نیست این مجموعه ها مجوز اضافه‌ای برای تینک تنک بودن دریافت کنند و اگر سه ویژگی «مستقل بودن»، «پژوهش و فعالیت در حوزه سیاست های عمومی و مسائل کلان» و «غیرانتفاعی بودن» را داشته باشند تینک تنک هستند. به عنوان مثال، اگر پژوهشکده ها و پژوهشگاه هایی که در حال حاضر در کشور فعال هستند، قدری از فضای آکادمیک فاصله بگیرند و به حوزه های سیاست پژوهی و اثرگذاری سیاستی نزدیک شوند، بدون اینکه نیاز باشد عنوان خود را تغییر دهند یا مجوز جدیدی بگیرند، تینک تنک خواهند شد.
معادل تینک تنک در زبان فارسی
در زبان فارسی، چند معادل برای عبارت تینک تنک پیشنهاد شده است. این پیشنهادها عبارتند از: «اندیشکده»، «اتاق فکر»، «اندیشگاه» و «کانون تفکر». بررسی کثرت کاربرد این کلمات در زبان فارسی نشان می‌دهد که واژه «اندیشکده» از سایر معادل ها رواج بیشتری دارد. نمودار زیر نسبت کاربرد معادل های پیشنهادی عبارت تینک تنک در فارسی را بر اساس دیتای گوگل ترند در یک سال اخیر نشان می‌دهد.
البته نمودار فوق نشان می‌دهد که عبارت «اتاق فکر» که در واقع ترجمه تحت اللفظی تینک تنک است نیز در فارسی رواج نسبتا زیادی دارد. اما از آنجا که این عبارت، مفهوم اتاق جلسه را به ذهن متبادر می‌کند و خلط مفهوم اتاق فکر (به عنوان معادل تینک تنک) با اتاق جلسه مشکلات فراوانی برای اعضای تینک تنک های کشور به وجود آورده است، معادل مناسبی به شمار نمی‌رود. بنابراین واژه «اندیشکده» به عنوان معادل فارسی تینک تنک مناسب به نظر می‌رسد و قابل استفاده است.
نکته دیگر درباره معادل های فارسی عبارت تینک تنک این است که برخی از تینک تنک‌های کشور، اسم گروه های داخلی خود را «اندیشکده» یا «اندیشگاه» یا «کانون تفکر» یا «اتاق فکر» می‌گذارند. نامگذاری گروه های داخلی تینک تنک‌ها در اختیار خود آن ها است. اما از آنجا که گروه های داخلی شرط اول تینک تنک بودن یعنی «استقلال» را دارا نیستند و تحت مدیریت یک مجموعه فکری بالادستی فعالیت می‌کنند، در واقع تیم های یک تینک تنک اصلی محسوب می‌شوند.
جمع‌بندی
تینک‌تنک‌ها، فارغ از اینکه هویت حقوقی آن ها چیست، مجموعه های هستند که از لحاظ ساختاری و تصمیم گیری مستقل از هر سازمان دیگری هستند؛ در حوزه مسائل کلان و سیاست های عمومی پژوهش و فعالیت می‌کنند؛ و مجموعه های غیرانتفاعی هستند که هدف اصلی آن کسب سود نیست. بنابراین مجموعه های با ساختار، شکل و اهداف گوناگون می‌توانند تینک تنک قلمداد شوند. در فارسی معادل های گوناگونی برای تینک تنک پیشنهاد شده است که واژه «اندیشکده» نسبت به سایر موارد مناسب‌تر به نظر می‌رسد.
نویسنده: علی سروشیان
منبع: سایت جامعۀ اندیشکده‌ها: https://iranthinktanks.com/what-is-think-tank/
آخرین دیدگاه‌ها