فرق بین اندیشکده و پژوهشکده

مقدمه:

رشد روزافزون مراکز علمی اعم از اندیشکده ها و پژوهشکده ها و وجود سیاست های نامناسب در خصوص آن ها و همچنین وجود رابطه نامناسب و غیرکارکردی میان عرصه علم و میدان سیاستگذاری موجب شده تا رابطه میان هرکدام از آن ها با دیگری متفاوت از حالت ایده آل به نظر بیاید. در این میان عدم شناخت ماهوی، کارکردی، تاریخی و دلایل نیاز به هرکدام باعث تداوم رابطه نامتوازن میان این سه راس شده است. وجود تعاریف متعدد از هرکدام همانند دیگر مفاهیم اجتماعی و وجود تفاوت در میان این تعاریف موجب شده تا بسیاری در ایران این دو واژه را به اشتباه برابر با یکدیگر قلمداد کنند. در این یادداشت بر آنیم تا تفاوت های میان اندیشکده و پژوهشکده را از منظرهای مختلف نظیر معنایی، تاریخی، کارکردی، مخاطبی، خروجی ها و ویژگی های غالب بر هرکدام بررسی کنیم.

الف) تفاوت در معنا و تاریخچه:

اندیشکده که به عنوان پایگاه ایده ها شناخته می شود در واقع بر روی ایده سازی یا طوفان فکری(Brain storm) تمرکز دارد؛ حال آنکه معنای پژوهشکده در واقع جایی برای پژوهش در خصوص موضوعات مختلف علمی می باشد. از این منظر محوریت اندیشکده بافکر و اندیشه و محوریت پژوهشکده با پژوهش یا تولید و اصلاح علم است.

اندیشکده (Thinktank) از یک اصطلاح نظامی در جنگ جهانی دوم نشئت گرفته است که به معنی اتاق یا مکان امنی بود که دانشمندان و برنامه ریزان نظامی در آن با یکدیگر در خصوص مسائل جنگ دیدار می کردند. این در حالی است که پژوهشکده اولین بار در قرن نهم و در زمان خلفای عباسی در خصوص مرکزی تحقیقاتی پیرامون نجوم و ستاره شناسی در بغداد به کار رفت. پس شروع تاسیس اندیشکده در غرب و در قرن بیستم با محوریت جنگ بود و شروع پژوهشکده در جهان اسلام و در قرن نهم و با محوریت ستاره شناسی.

در دهه ۱۹۵۰ واژه  (Thintank)ابتدا توسط موسسه رند وارد ادبیات مدیریت و علوم سیاسی شد. از آن زمان تا دهه ۷۰ میلادی این مجموعه ها دارای خاستگاه نظامی بودند، اما پس از پایان جنگ سرد و پایان تقابل روش های مدیریت اقتصاد سیاسی جهان؛ پا به عرصه های مختلفی نظیر روابط شهرنشینی و محیط زیست و بهداشت و … گذاشتند. رشد اندیشکده ها در طول قرن اخیر مرهون گسترش نظام های دموکراتیک، پدیده جهانی شدن و رشد اطلاعات و افزایش پیچیدگی های سیاسی است. حال آن که رشد پژوهشکده ها بر اثر سرعت پیشرفت علم، تلاش در جهت اصلاح علوم، کشف واقعیات در خصوص مسائل جدید علمی و پاسخگویی به سؤالات تخصصی جامعه در حوزه ای خاص می باشد.

از منظر کنت ویور، یکی از مشهور ترین محققین و تحلیل گران حوزه اندیشکده ها، اندیشکده یک سازمان غیردولتی، غیرانتفاعی، جدا از گروه های ذی نفع، احزاب سیاسی و دولت است. (البته در تعاریف جدید توسط جیمز مک گان و دایان استون، اندیشکده ها از بازار و دانشگاه نیز مستقل به شمار می روند.) حال آنکه پژوهشکده می تواند برعکس اندیشکده به فعالیت های تجاری و انتفاعی بپردازد و همچنین توسط دولت یا نهادهای حاکمیتی تاسیس یا اداره شود.

بر اساس بسیاری از تعاریف اندیشکده، این مراکز توجه خود را بر روی آینده پژوهی می گذارند و از تولیدات پژوهشی برای اصلاح سیاست ها استفاده می کنند درحالی که پژوهشکده ها می توانند بر روی موضوعات تاریخی و تولید و اصلاح علم تمرکز کنند. پس پژوهشکده برای تولید علم است و اندیشکده برای استفاده از علم در بهبود سیاست.

بر طبق تعاریفی دیگر، اندیشکده ها مراکزی برای گردهمایی اندیشه ورزان و سیاستگذاران و بازیگران سیاستی و گفتگو در خصوص مسائل سیاستی است درحالی که پژوهشکده ها محلی برای گردهمایی اساتید و پژوهشگران و محققان می باشد که در آن به پژوهش حول موضوعی خاص می پردازند.

در این میان تعاریفی دیگر نیز از اندیشکده ها وجود دارد که آن ها را مستقل از دانشگاه ها قلمداد می کنند؛ بر طبق این تعاریف تفاوتی معنادار میان اندیشکده و پژوهشکده پدید می آید زیرا بسیاری از پژوهشکده ها توسط دانشگاه ها تاسیس و اداره می شوند.

البته ذکر این نکته نیز لازم است که در میان این تفاوت ها، شباهت هایی نیز میان این دو نهاد وجود دارد؛ به طور مثال هم اندیشکده و هم پژوهشکده “علم محور” هستند. مبتنی بر علم بودن ویژگی است که هر دوی آن ها را در کنار دانشگاه، در زمره عالی ترین مراکز آموزشی و پژوهشی قرار می دهد. هرچند کارکردهای مختلف آن ها، خروجی و مخاطبی متفاوت از دیگری را برایشان معین می کند.

ب) تفاوت در ویژگی ها

ویژگی اندیشکده:

به طورکلی اندیشکده ها دارای ویژگی های زیر هستند:

• در حوزه سیاست های عمومی فعالیت می کنند.
• غیرانتفاعی و غیرتجاری هستند. (منظور آن است که با هدف کسب سود و تجارت وارد عرصه نمی شوند؛ هرچند که در مدل های جدید اندیشکده نیز اندیشکده های تجاری به چشم می خورند.)
• به لحاظ مدیریت سازمانی واقعا مستقل هستند.
• جمع اندیشی دارند.
• تاثیرگذاری برجسته بر فرایند سیاستگذاری و تصمیم گیری دارند.
• مسائل آن ها معطوف به حال و آینده است.
• درگیر مسائل اجرایی و تشریفات رسمی سیاستگذاری نمی شوند.
• مخاطب آن ها اغلب اندیشه ورزان و سیاستگذاران و بعضا مردم هستند.
• خروجی آن ها تحلیل و استخراج مسائل، تحلیل سیاست های موجود و ارائه راهکار به سیاستگذار است.

ویژگی پژوهشکده:

حال آنکه ویژگی های پژوهشکده ها عبارت اند از:

• در حوزه تولید و توسعه علم و دانش فعالیت دارند.
• هیچ منعی برای پژوهشکده نسبت به انتفاعی بودن یا غیرانتفاعی بودن وجود ندارد و بستگی به تصمیم گیری و شرایط پژوهشکده دارد.
• لزوما مستقل نیستند و می توانند زیر نظر نهادهای دولتی و حاکمیتی باشند.
• ارتباط و تاثیرگذاری آن چنان بر فرایند سیاستگذاری و تصمیم گیری ندارند و بر تولید و بهبود علم کوشش می ورزند نه سیاست.
• می توانند متفاوت از اندیشکده ها بر مسائل حال و آینده متمرکز نباشند و بر مسائلی در تاریخ و فارغ از تأثیر در سیاست عمومی را برای پژوهش انتخاب کنند.
• مخاطب آن ها پژوهشگران، محققین و مراکز و اشخاص آکادمیک هستند.
• خروجی آنها مقالات و کتب علمی و پژوهشی در راستای پیشبرد توسعه علمی می باشد.

اگر اندیشکده و پژوهشکده را به مثابه یک سیستم در نظر بگیریم؛ می بینیم که نوع ورودی (Input)، خروجی (Output)، فرایند (Conversion)، بازخورد (Feedback) و محیط (Environment)، هرکدام کاملاً از دیگری متفاوت بوده و هریک وظایف و کارکردی جداگانه در اکوسیستم خاص خود دارد. محیط اندیشکده، اکوسیستم اندیشه ورزی است در صورتی که محیط پژوهشکده، جامعه علمی می باشد.

ج)تفاوت های کارکردی:

اندیشکده ها تصمیم می سازند، حال آنکه پژوهشکده ها تولید علم و فناوری می کنند. تصمیم گیران باید بتوانند تصمیم هایی بگیرند که نتایج و پیامدهای آن ها در درازمدت برای آن ها مشخص و مشهود باشد. اندیشکده ها گزینه های متفاوتی را برای تصمیم گیران ایجاد می کنند و سپس نتایج و پیامدهای هرکدام را به طور کامل در اختیار تصمیم گیر قرار می دهند. سیاستگذار نیز بنا بر ارزیابی هزینه – فایده و عواقب تصمیم، راه حل را انتخاب می کند.

کارکرد اندیشکده:

می توان مهم ترین کارکردهای اندیشکده را در موارد زیر خلاصه کرد:

1. پژوهش و آینده نگری مبتنی بر آن به فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری
2. کمک به مدیران اجرایی در پیش بینی مسائل نو ظهور و کشف فرصت ها و تهدیدهای مختلف محیطی
3. پایش وضعیت موجود نهادها یا صنعت و موضوعات موردعلاقه فعالیت شرکت ها و نهادها (کارکرد سفارشی یا پروژه ای)
4. شناسایی و ارائه نقطه ضعف به مدیران
5. ایده یابی و ایده سازی و پیشنهاد راه حل های خلاقانه و نوآور حسب نیاز و تقاضا
6. شبکه سازی و هم افزایی با دیگر اندیشکده ها و تشکیل بستری مناسب برای تبادل اطلاعات و تجارب آن ها
7. انجام مطالعات تطبیقی و مرور تجربه کشورهای توسعه یافته و یافتن نقاط قوت و ضعف سیاست های آن ها
8. بومی سازی الگوهای اندیشه ای به دست آمده از ترازیابی و مطالعات تطبیقی.
9. انجام مطالعات آینده شناسی و آینده نگاری و استخراج مسائل از آن ها
10. برقراری ارتباط میان دانش و سیاست
11. بررسی مستقل مسائل از دیدگاه های گوناگون و فارغ از منافع کنشگران و افراد دخیل در آن
12. تربیت نخبگان سیاسی جهت ورود به دستگاه های حاکمیتی

کارکرد پژوهشکده:

کارکرد پژوهشکده ها اما متفاوت است؛ خلاصه آن را می توان به صورت موردی این گونه بیان کرد:

1. پژوهش و آموزش ذیل آن.
2. بسترسازی مناسب برای تحقیق با هدف پیشبرد توسعه علمی یک کشور یا جهان
3. پژوهش حول موضوعات مختلف صورت گرفته و در نهایت انتشار مقاله یا کتاب ناشی از پژوهش به صورت منسجم منتشر خواهد شد و امکانش هست در آینده توسط اندیشکده ای پژوهش ها کاربردی شده و به صورت یک منبع مورد استناد اندیشه ورزان و سیاستگذاران قرار بگیرد.
4. مشارکت در ارتقا و بهبود شرایط زندگی مردم از طریق انجام پژوهش های بنیادین به منظور تولید علمی که به فناوری برسد.
5. انجام تحقیقات کاربردی منجر به کسب فناوری های مرتبط با تولید و مصرف انرژی و توسعه مواد پیشرفته.
6. تجاری سازی فناوری ها و ارائه دستاوردها به جامعه
7. تربیت پژوهشگران خبره، خلاق و کارآمد.
8. ارتقای سطح کمی و کیفی دوره های پژوهش محور و برگزاری کارگاه های آموزش تخصصی، تولید و فروش دانش فنی
9. تدوین و توسعه کتب، نشریات، فناوری ارتباطات و اطلاعات و در نهایت توسعه ی علم.

از موارد ذکر شده برای کارکردهای هرکدام از مجموعه های اندیشکده و پژوهشکده این گونه بر می آید که بنا بر نوع ورودی متفاوت، کارکردهای متفاوتی نیز دارند. نهادهای بیرونی اعم از دانشگاه ها یا مراکز حاکمیتی می توانند بنا بر احساس نیاز خود به هرکدام از این دو مراجعه کنند. اما آنچه که اینجا مهم است این است که بدانیم دلایل نیاز به اندیشکده ها و پژوهشکده ها چه تفاوتی با یکدیگر دارند.

د) تفاوت در نیاز به اندیشکده و پژوهشکده

دلایل نیاز دولت و جامعه به اندیشکده ها به اختصار در زیر آورده شده است:

1. پیچیدگی مسائل حاکمیتی و سیاستی در عصر مدرن
2. افزایش تعداد مسائل و معضلات دولت ها و حکومت ها
3. ظهور عصر فناوری اطلاعات، افزایش روزافزون و نمایی حجم اطلاعات و نیاز به تحلیل مناسب آن ها و ارائه راهکار
4. گردش آزاد اطلاعات و قدرت گرفتن موج جهانی شدن و دسترسی همگان به اطلاعات
5. نیمه متمرکز شدن قدرت، افزایش تعداد کنشگران سیاستی و افزایش نقش رسانه ها
6. نیاز دولت ها به اطلاعات، سناریوها و راهکارهای کارشناسی دقیق در زمان و قالب مناسب
7. نیاز به تخصص گرایی، شایسته سالاری و دخالت دادن مردم در تدوین سیاست های حاکمیت

بر خلاف مواردی که ذکر شد دلایل نیاز به پژوهشکده رنگ و بوی سیاستی نداشته و عمدتا بر اساس نیازهای علمی پایه ریزی می شود. این دلایل عبارت اند از:

1. نیاز به تولید محتوا و آموزش افراد در جهت ساختن پژوهشگر و استفاده از آن در آینده
2. پاسخگویی به نیازهای علمی جامعه و سوالات آن ها در خصوص موارد مختلف
3. نیاز به مجموعه هایی برای تکمیل دستاوردهای علمی دانشگاه
4. پژوهش های بنیادین می توانند بعدا در ارائه راهکار برای مسائل و پروژه های سیاستی مورد استناد قرار بگیرند.
5. نیاز روزافزون به تولید علم یا اصلاح علم موجود در عصری که رقابت علمی نقش به سزایی در توسعه کشورها ایفا می کند.

جمع بندی:

• عمده ترین تفاوت اندیشکده با پژوهشکده در ساختار کلی آن ها و همچنین در هدف و مخاطبانشان است. در پژوهشکده همان طور که از نام آن پیداست، فعالیت مؤسسه بر روی انجام پژوهش، مطالعه و تحقیق علمی متمرکز است اما در اندیشکده فعالیت موسسه بر روی فکر و ایده متمرکز شده است. هدف پژوهشکده ها توسعه علم است اما هدف اندیشکده ها کاربردی کردن علم است و در نهایت مخاطبان پژوهشکده ها، محققان و پژوهشگران هستند اما مخاطبان اندیشکده ها سیاستگذاران، مدیران و مردم هستند. تنها شباهت میان اندیشکده ها و پژوهشکده ها در توجه به علم است.
• اندیشکده در حوزه پژوهش های راهبردی و حل مسائل کلان فعالیت می کند، اما پژوهشکده در حوزه گسترش و ترویج علم فعالیت می کند.
• اندیشکده سازمانی است که به تحلیل پژوهش های انجام شده می پردازد و نتایج حاصل از این پژوهش ها را در قالب سیاست و دستورالعمل در اختیار سیاستگذاران و مدیران و همچنین مدل های عملیاتی و اجرایی برای مردم و مسئولان قرار می دهد. اما پژوهشکده سازمانی است که به مطالعه، تحقیق و پژوهش می پردازد و نتایج حاصل از مطالعات را در قالب مقاله و نظریه های علمی و مدل های تجریدی در اختیار محققان و پژوهشگران قرار می دهد.
• اندیشکده ها گروه یا موسساتی هستند که باهدف انجام پروژه های مطالعاتی راهبردی و حل مسائل کلان کشور تاسیس شده اند و با ارزیابی سیاست های موجود، تصمیمات سیاستی جدیدی را پیشنهاد می دهند. پژوهشکده ها نیز در شکل یک گروه و یا موسسه که برای ترویج علم و دانش تأسیس شده و با مطالعه و تحقیق و پژوهش، مسیر علم آموزی و کسب دانش را هموار می سازند.
• اندیشکده ها، سازمان های تحلیل پژوهش های انجام شده در حوزه سیاست عمومی هستند که با تمرکز بر سیاستگذاری به تولید تحقیقات، تحلیل و ارائه توصیه های سیاستی در مورد مسائل داخلی و خارجی کشور پرداخته و این امکان را برای سیاستگذاران فراهم می آورند تا با اتکا به اطلاعات لازم در مورد سیاست های عمومی تصمیم گیری کنند. اما پژوهشکده ها از چنین ساختاری برخوردار نیستند.
• اندیشکده نهادی است که تحقیقات پایه و کاربردی را که محققان و پژوهشگران انجام داده اند را به زبانی قابل فهم، مورد اعتماد و دست یافتنی برای سیاستگذاران و مردم ترجمه می کند. درحالی که پژوهشکده ها تحقیقات علمی را خودشان ایجاد می کنند.
• شناسایی زودهنگام مسائل جدید و مهم از دیگر فعالیت های شاخص اندیشکده ها است که پیش بینی می کند جامعه در آینده با آن ها روبه رو خواهد شد و بر همین اساس اندیشکده ها در پی جلب توجه سیاستگذاران هستند اما پژوهشکده ها به طور عمومی به بررسی و تحقیق در زمینه مسائل موجود در زمان حال می پردازند.
• به طورکلی اندیشکده ها مکان هایی برای انتقال تجربیات سیاستمداران بلندپایه دولتی و صاحب نظران هستند که از طریق برگزاری جلسات هم اندیشی، سمینار و… از تجربیات و نظریات آن ها برای استفاده در توصیه های سیاستی آتی استفاده می کنند.
• پژوهشکده ها به طور معمول از طریق سفارش هایی که از طرف دانشگاه ها به آن ها داده می شود به تحقیق و پژوهش در همان موضوع مشخص پرداخته و محصول گردآوری شده را در قالب مقاله در اختیار محققان و پژوهشگران دانشگاهی قرار می دهند و از این طریق باعث ترویج علم می شوند.
• اندیشکده ها به طور معمول به دنبال کشف مسائل مهم در تمامی موضوعات جامعه و ارائه راهکار و روش های راهبردی و کاربردی بوده که برای این مهم زبان علم را به زبانی ساده، گویا و قابل فهم تبدیل نموده و در نهایت یافته های خود را در اختیار سیاستگذاران، مدیران و مردم قرار می دهند.
• به طورکلی می توان این طور عنوان کرد که تمرکز عمده پژوهشکده ها بر ارائه داده های علمی به صورت تئوری است و تمرکز عمده اندیشکده ها بر بررسی داده های علمی به صورت عملی و اجرایی است.

خلاصه جدولی: